در بررسي ابعاد الگوي اسلامي- ايراني پيشرفت و تفاوت آن با توسعه غربي با حجت‌الاسلام والمسلمين دكتر عبدالحسين خسروپناه، عضو هيات علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي به گفت‌وگو نشستيم كه اكنون گزارشي از آن از نظرتان مي‌گذرد. كتاب‌هاي «جريان‌‌شناسي ضدفرهنگ‌‌ها»، «جريان‌شناسي فكري ايران معاصر»، «گفتمان مصلحت در پرتو شريعت و حكومت»، «گستره شريعت»، «كلام جديد»، «قلمرو دين»، «جريان‌هاى فكرى ايران معاصر»، «جامعه‌ ‌علوي در نهج‌البلاغه»، «آسيب‏شناسى جامعه دينى»، «انتظار بشر از دين» و «اخلاق قرآن» از مهم‌ترين آثار اين محقق است.

گفتمان پيشرفت و توسعه غربي با ظهور عقلانيت روشنگري در غرب مطرح شد، آيا اساس اين مفهوم با تعاليم و اهداف ديني ما همخواني و سازگاري دارد؟

الگوي اسلامي- ايراني پيشرفت كه از آن سخن گفته مي‌شود، ماهيتا با مدل توسعه غربي تفاوت دارد، اصطلاح «پيشرفت» را كه رهبر معظم انقلاب به عمد به جاي تعبير توسعه به كار بردند به اين خاطر است كه پيشرفت اسلامي اولا جامع‌نگر است، يعني مبتني بر پيشرفت سياسي، اقتصادي، فرهنگي و... است و همه ابعاد پيشرفت را در بر دارد و همچنين مبتني بر منابع اسلامي است كه عبارت از عقل، كتاب و سنت و در راستاي تكامل انساني است، يعني دقيقا مباني پيشرفت اسلامي عبارت است از پيوند دين و دنيا، پيوند دنيا و آخرت، ملكوت‌گرايي، جامعيت معرفت‌شناختي كه عبارت است از حجيت عقل، قرآن، سنت و خداگرايي (توحيد) كه در راس همه مباني است.

اينها مباني پيشرفت اسلامي- ايراني است كه طبيعتا پيشرفت اسلامي با اين مباني توسط يك مدل عقلانيت خاصي كه از آن تعبير به عقلانيت اسلامي مي‌كنند تحقق پيدا مي‌كند. اهداف آن هم كمال آدمي است، يعني توسعه اسلامي مي‌خواهد به گونه‌اي دنياي آدميان را آباد كند كه منشأ آباداني آخرت آنها هم باشد، اما وقتي توسعه غربي مورد تحليل قرار مي‌گيرد مشخص مي‌شود كه مباني توسعه غربي عبارت است از نسبي‌گرايي، مادي‌گرايي، انسان‌گرايي، سكولاريسم و جدايي دين از نيازهاي دنيوي. توسعه غربي گزينشگر است نه جامع‌نگر، زاييده عقلانيت معيشت‌محور لذت‌گراست و اصلا كاري به آخرت انسان ندارد، لذا آباداني آخرت و سعادت و كمال انسان را هم مدنظر نمي‌گيرد، در اين نگرش انسان تنها مي‌خواهد در دنيا راحت باشد، لذا راحتي اين دنيا ولو از طريق گناه، معصيت، استعمار، استحمار و استكبار هم اگر باشد برايش اشكالي ندارد. توسعه غربي اقتضاء مي‌كند كه آمريكا وارد خاورميانه، افغانستان و عراق شود و اين همه جنايت انجام دهد، اصولا لازمه توسعه غربي اين نوع جنايت‌ها و خيانت‌هاست، اما پيشرفت اسلامي به هيچ وجه به دنبال اين مقوله‌ها نيست. پس بنابراين ماهيتا پيشرفت اسلامي با توسعه غربي تفاوت دارد، چون مباني و مدل عقلانيت و كاركرد و هدف آنها متفاوت است.

توسعه به معناي غربي آن، از زماني مطرح شد كه تفكر مدرنيته در برابر سنت قـرار گرفـت و قد علم كرد. به عبارت ديگر توسعه با عصر مدرنيسم و مدرنيته پيوند خورده است و حاصل اين عصر و دوره زماني است؛ ذيل چنين نگاهي است كه غربيان دوره سنتي را كه نماد اصلي آن قرون وسطي اسـت، وجه مقابل توسعه و عصر انحطاط تلقي مي‌كنند و بر اين بـاور پـاي مـي‌فشارند كـه از رنسـانس، هنگامه توسعه آغاز مي‌شود و مرحله جديدي از زندگي بشر ذيل عنوان عمومي عصر مدرنيسم سـر بـرمي‌آورد و شكل مي‌گيرد. عصري كه به وضوح داراي تفاوت‌هاي قابل توجهي با عصـر پيشين در ابعـاد مختلف است.

هيچ كدام از اينها نمي‌تواند مورد استفاده ما قرار گيرد، نقدهايي كه بر جريان‌هاي مختلف غربي انجام مي‌شود با مباني خاصي است كه به درد ما نمي‌خورد، يعني در واقع از دريچه ذهني، رويكرد، زاويه و مدل عقلانيت خودشان به نقد مكاتب ديگر مي‌پردازند. نقد سوسياليسم بر ليبراليسم يا نقد ليبراليسم بر سوسياليسم براي ما اهميت و فايده‌اي ندارد، در واقع ما از زوايه عقلانيت اسلامي به اين مسائل نگاه مي‌كنيم و چون با مدل عقلانيت ما تفاوت دارد نقدهاي ما هم با نقدهاي آنها كاملا تفاوت دارد؛ كاملا از حيث مباني از آنها متمايز هستيم.

در مورد اين موضوع هم جريان‌هاي مختلفي وجود دارد؛ رويكرد نخست متعلق به افرادي نظير مرحوم دكتر سيد‌احمد فرديد است. اين رويكرد معتقد است كه غرب يك كل يكپارچه است و توسعه و همـه لوازم آن در كنار هم معني مي‌يابد و به هيچ عنوان نمي‌توان آن را به عناصر مختلف تجزيه كرد. بنابراين يا بايد كل انديشه غربي را پذيرفت و به آن گردن نهاد يا بايـد كل آن را رد و از آن عبـور كـرد. در نتيجـه از آنجا كـه انديشه غربي با مباني اسلام ناسازگار است، بايد اين انديشه را به طور كامل بـه كنـاري نهـاد و سـراغش را نگرفت.

گرايش ديگر نيز متعلق به برخي از روشنفكران است كه بر پذيرش كليت و تماميت تفكر غربي پـاي مي‌فشردند. به عنوان نمونه مي‌توان به افرادي مثل «تقي‌زاده» اشاره كرد كه معتقد بود از موي سر تا ناخن پا بايد غربي شد، اما نگاه‌هاي موشكافانه‌تر و ژرف‌كاوانه‌تر، از ما مي‌خواهند كه هيچ يك از دو رويكرد را نپـذيريم و راه به مسيري ديگر برويم. ذيل چنين رويكردي لازم است تا انديشه غربي را تجزيه كرد و به بحث تحليلي در اجزاي آن پرداخت. در پرتو چنين مطالعه‌اي است كه مي‌توان گفـت بخـش‌هايي از توسـعه غـرب بـا بخش‌هايي از اسلام شيعه داراي هماهنگي‌هايي مشخص است؛ هر چند در بخش‌هايي مهم نيـز تعارضاتي جدي ديده مي‌شود. چنين نگاهي به ما مجال رويكرد به تفكيكي مهم را در عرصه توسعه غربـي مي‌دهـد.

با توجه به رويكرد فوق بايد گفت كه فلسفه مدرن غرب برمبناي عقلانيـت جـزءنگرانـه و حسابگر آماري و تجربه‌پذير شكل گرفته و به همين دليل، اين فلسفه و عقلانيت نسبت به عالم ملكوت، بي‌دغدغه است. در نتيجه اين عقلانيت و فلسفه قطعاً با اسلام ناسازگار است؛ زيرا اين عقلانيت بـه تعبيـر آيت‌الله‌العظمي جوادي آملي توسعه تكاثري را به دنبال مي‌آورد.

در برابر توسعه تكاثري غربي، توسعه كوثري وجـود دارد كه رأي اسلام ناب و شيعي است و در آن از اشكالات توسعه غربي خبري نيسـت. توسـعه كـوثري تاكنون به دليل وجود ديدگاه‌هاي انحرافي و صوفيانه در جامعه اسلامي حاكم نشده اسـت و به توفيقي نهايي دست نيافته است. در اسلام شيعي اثني‌عشري مولفه‌هايي داريم كه مي‌تواند در ايجاد توسعه كوثري كمك بسياري كنـد؛ يكي از مولفه‌ها، عنصر عقل در نصوص ديني ما است. لازم است كه در ايـن خصـوص كـاري اساسـي و مطالعاتي سترگ و جدي صورت گيرد. متاسفانه بسياري از متفكران جامعه ما، امروزه بر اين گمان‌ هستند كه عقل مورد اشـاره در نصـوص ديني مشترك لفظي است و به عقل نظري و عملي تقسيم مي‌شود. اين رويكرد صحيح نيست و عقل تنها يك معنا دارد؛ هر چند كه داراي مراتب است.

به عبارت بهتر از مراتبي كه كارش فهم و درك اسـت تـا آنجايي كـه يكـي از بزرگـان مي‌فرمايند «العقل مـا عبـد بـه الرحمن واكتسب به الجنان» همگي ذيل عنوان عقل جاي مي‌گيرند. به اين ترتيب مي‌توان گفت كه عقـل منبع و ابزاري ادراكي است كه حاصل آن تعبد است. همچنين از نصوص ديني اين‌گونه برداشت مي‌شود كه عقلانيـت اسـلامي، عقلانيتـي نيسـت كـه فقـط جنبه ادراكي داشته باشد؛ بلكه عنصري است كه انسان را در برابر نفس اماره و شيطاني محافظت مي‌كند. به همين دليل گفته مي‌شود كه جاهل گناهكار است و عامـل بـه دسـتورهاي الهـي، عاقـل خطاب مي‌شود.

دومين مولفه مهم در ايجاد توسعه كوثري، حكمت است. درخصوص ديني بر حكمت تاكيدي فراوان شده است. به ‌گونه‌اي كه در بعضي روايات، حكمت را مترادف فلسفه ذكر كرده‌انـد. حكمـت فقط يك فلسفه نظري نيست، بلكه داراي دستاوردهاي نظري و عملي مشخصي اسـت كـه بايـد آنها را زائيده عقل دانست. به اين ترتيب بر ماست كه با تلاش خود حكمت مقولات گونـاگون ماننـد سياسـت، اقتصاد، رسانه و هنر را براساس مباني ديني و عقلانيت عرضي و طولي تبيين كنيم.

مولفه آخري كه مي‌تواند در مسير ايجاد توسعه كوثري به ما كمك بسيار نمايد، ميراث گذشـته ما در نظام‌هاي معرفتي است، ميراثي كه از دل تلاش‌هاي حكما و علماي اسلامي شكل گرفته است و بـه ما رسـيده اسـت. بازشناسي شخصـيت‌هايي ماننـد فـارابي، ابـوعلي سـينا، خواجـه‌نصـير، ابوريحان بيروني، شيخ بهايي و... كه جايگاهي اساسي و مهم بايد داشته باشد؛ در چنين مطالعـاتي بـويژه، بايد پيگير اين نكته بود كه اين بزرگان چگونه در پي ارائه يك نظام جامع نظري و عملي بودند.

سيد‌ حسين امامي
جام‌جم