همزمان با هفته پژوهش به سراغ دكتر علي‌اصغر غلامرضايي ، معاون آموزش و پژوهش صدا و سيما رفتيم تا با او در رابطه با اهميت پژوهش در حوزه رسانه و تنگناهاي آن هم صحبت شويم.

دكتر غلامرضايي در حال حاضر علاوه بر مسووليت آموزش و پژوهش صدا و سيما در هيات علمي دانشكده صدا و سيما نيز عضويت دارد.

ستاد هفته پژوهش مركز تحقيقات سازمان صدا و سيما براي امسال چه برنامه‌هايي در نظر گرفته است؟ ضمن تشريح اين برنامه‌ها توضيح دهيد كه مركز تحقيقات از برپايي چنين برنامه‌هايي چه اهدافي را دنبال مي‌كند؟ همان طور كه مي‌دانيد ماموريت اصلي اين مركز مطالعه، پژوهش و سنجش در زمينه‌هاي مورد نياز صدا و سيماست. امسال ستاد هفته پژوهش مركز، برنامه‌ريزي گسترده‌اي را با هدف گراميداشت هفته پژوهش در سازمان صدا و سيما ترتيب داده است.

نهمين گردهمايي پژوهشگران سازمان صدا و سيما چند روز پيش با حضور رياست سازمان و معاونان و برنامه‌سازان برگزار شد. در اين مراسم سخنراني‌هايي با موضوع شاخص‌هاي كلان پژوهش در كشور و شيوه‌ها و راهكارهاي تعامل حوزه پژوهش وزارت علوم با حوزه پژوهش سازمان صدا و سيما صورت مي‌گيرد.

رونمايي از جديدترين كتاب‌ها و نرم‌افزارهاي پژوهشي سازمان صدا و سيما از ديگر برنامه‌هاي اين هفته است. رسانه ملي در يازدهمين نمايشگاه دستاوردهاي پژوهش و فناوري كشور حضور فعال دارد و واحدهاي پژوهشي سازمان در اين نمايشگاه غرفه دارند.

هدف از برگزاري اين نشست‌ها زمينه‌سازي هدايت پژوهش‌هاي سازمان به سمت نيازهاي رسانه ملي بويژه در حوزه‌هاي برنامه‌سازي و برنامه‌ريزي است. ايجاد تعامل هر چه بيشتر بين واحدهاي پژوهشي سازمان از ديگر اهداف برنامه‌هاي امسال است.

شعار امسال هفته پژوهش همانند سال گذشته برنامه پژوهش مدار؛‌ رسانه اثرگذار انتخاب شده است تا به اين وسيله به نقش پژوهش در حوزه‌هاي مخاطب‌شناسي توجه و تاكيد بيشتري شود.

در همه سازمان‌ها اگر طرحي بدون مطالعه و پژوهش انجام شود كليت كار دچار نقصان و ضرر مي‌شود. اين ضرر ممكن است در برخي سازمان‌ها اقتصادي باشد، اما در سازمان صدا و سيما اين ضرر روي آنتن خودش را نشان مي‌دهد. معمولا برنامه‌سازي در سازمان صدا و سيما با پژوهش آغاز مي‌شود و مطالعات و تحقيقاتي براي ساخت برنامه انجام مي‌گيرد.

مثلا اگر قرار باشد مستند قوم‌نگاري ساخته شود، پژوهشگران به سراغ آن قوم مي‌روند و تصاوير، عكس‌ها، كتب و پيشينه‌اش را جمع‌آوري مي‌كنند. بعد از انجام پژوهش، كار نوشتن متن برنامه و توليدش آغاز مي‌شود. قبل از يك برنامه نمايشي و داستاني حتما مطالعات و پژوهش‌هاي لازم در مجموعه معاونت مركز تحقيقات يا توسط خود گروه‌هاي برنامه‌ساز صورت مي‌گيرد. مقدمه و گرانيگاه اصلي ساخت يك برنامه حتما پژوهش است. بدون پژوهش هيچ ديالوگ و تصويري در تلويزيون توليد نمي‌شود.

در همه جاي دنيا، هر برنامه رسانه‌اي كه از پژوهش عميق‌تر و بنيادي‌تري برخوردار باشد، اثرگذاري بيشتري دارد. چه در تلويزيون و چه در سينما پژوهشگران وقت زيادي را مصروف تحقيقات براي توليد برنامه مي‌كنند.

گاهي وقت‌ها براي سنجش ميزان اثربخشي يك محصول از مردم نظرسنجي مي‌شود. برخي مطالعات بنيادي انجام مي‌شود كه مستقيما در خود توليد موثر نيست، اما سطح توليد را ارتقا مي‌دهد يا برنامه‌ساز را مطلع مي‌كند كه مخاطبان چه ديدگاهي در باره برنامه توليد شده دارند. مطالعات ما پيش يا پس از توليد صورت مي‌گيرد. اين مطالعات به صورت اساسي رويكردهاي توليد را انسجام مي‌دهند.

هر سال در خود تلويزيون بين برنامه‌سازان و مديران نظرسنجي مي‌كنيم كه ببينيم سوالات روز مردم چيست. اينها به اولويت‌هاي پژوهشي‌مان تبديل مي‌شوند. امروز اولويت ذهني جوان جامعه ما و طيف‌هاي اجتماعي در هر شهري يك سري موارد است. اينها توسط مراكز تحقيقاتي در آن شهر جمع‌آوري مي‌شوند. اين ابهامات در شهر ديگري چيز ديگري است. در سطح ملي امكان دارد پرسش‌هاي كلان‌تري مطرح باشد.

اين موضوعات تبديل به محورهاي پژوهشي مي‌شوند. اگر در اين زمينه‌ها كار تحقيقاتي شود، مركز تحقيقات از اينها حمايت مي‌كند. برخي از اولويت‌ها درازمدت‌اند و برخي سنواتي و سالانه.

ما هر ساله محورها و سياست‌هاي كلان پژوهشي در سازمان را در چند محور تدوين مي‌كنيم. محور امسال ما تمركز بر پژوهش‌هايي درباره آگاهي بخشي، اميدآفريني، دين مداري و اخلاق در خانواده و اجتماع بوده است. روي شناخت وضعيت رسانه‌هاي غربي و چالش‌هاي پيش روي رسانه كار شده است. اينها چند محور كلي هستند.

در حال حاضر غير از سنجش‌هاي مستمري كه در آنها بازخورد مخاطبان را مي‌گيريم، ميزان اعتماد مخاطبان به اخبار رسانه را هم مي‌سنجيم.

سنجش نيازها و خواسته‌هاي مخاطبان رسانه، شناسايي مهم‌ترين سوالات ديني جامعه،‌ شيوه‌هاي سبك زندگي ايراني ـ اسلامي، جنگ نرم، اشاعه الگوي صحيح مصرف و... جزو موضوعات روز ما هستند.

گاهي وقت‌ها شما مي‌خواهيد يك كار تاريخي - ديني انجام بدهيد. مراكز تحقيقاتي ما مثلا درباره موسيقي كشورهاي عربي كار و تحقيق مي‌كنند.

بدون نگاه به اين كه بعدها كاري به نام مختارنامه ساخته خواهد شد يا نه، پژوهشگران اين كار را به عنوان اولويت‌هاي خودشان انجام مي‌دهند يا در مورد لباس آن اقوام در آن دوره و خانه‌هايشان تحقيق مي‌كنند. وقتي اين كارهاي تحقيقاتي جمع مي‌شوند، بعدها برنامه‌ساز به اين تحقيق‌ها مراجعه مي‌كند. شما در تيتراژ يك برنامه مستند يا سريال مي‌بينيد كه به يك سري كتب اشاره دارد. اين كتب در خيلي سال‌هاي قبل يا همزمان توسط مركز تحقيقات تهيه و توليد شده‌اند. اين كتاب‌ها به بهتر شدن جذابيت بصري آن برنامه كمك مي‌كنند. مثلا توضيح مي‌دهند كه دكور فلان شهر در فلان دوره به چه صورت بوده است.

معمولا ما اين كار را خودمان انجام مي‌دهيم. در اولويت‌هاي هر ساله‌مان اين نكته ديده مي‌شود. بررسي تاريخ اسلام و قوم‌نگاري هر سال جزو اولويت‌هاي تحقيقي ماست. ما راجع به قوم‌هاي مختلف ايراني، زبان و گويش و لباس‌ها و طرز زندگي‌شان تحقيق مي‌كنيم. بودجه‌هاي سالانه ما يك مقداري معطوف به اين مساله است.

برنامه‌سازي در راديو و تلويزيون گونه‌هاي مختلفي دارد. برخي برنامه‌ها الف ويژه‌اند كه در خودشان بودجه‌هاي تحقيقاتي به صورت كلان ديده شده است. آنها بدون تحقيقات نمي‌توانند دست به توليد بزنند. معمولا گروه‌هاي تحقيقاتي در درون خود اين گروه‌ها تشكيل مي‌شوند.

سريال‌هايي مثل مختارنامه،‌ امام علي(ع)، ولايت عشق، در چشم باد و حضرت يوسف خودشان گروه‌هاي تحقيقاتي دارند. بخشي از مراجعاتشان مراجعه به كتاب و جزوه‌هاي ماست. اينها را مي‌گيرند و استفاده مي‌كنند. برخي وقت‌ها هم گروه‌ها به ما مراجعه مي‌كنند و موضوعي را سفارش مي‌دهند و مثلا مي‌گويند ما درباره اين موضوع نيازمند كمك شما هستيم، اما بخش عمده تحقيقات توسط خودشان انجام مي‌شود.

بخشي از برنامه‌ها در خود تلويزيون توليد مي‌شود مثل برنامه‌هاي كودك، گفت‌وگومحور، تركيبي، مستند، خبري و... .

اينها يا از مطالعات بنيادي مركز ما استفاده مي‌كنند يا كلا كار تحقيقات را به ما سفارش مي‌دهند.

در خود معاونت‌هاي مركز تحقيقات، هسته‌هايي وجود دارند كه به اين جور كارها كمك مي‌كنند.

در كارهايي كه با درجه الف و ب توليد مي‌شوند ما كمك‌رسان هستيم و مستقيما دخالتي در كارهاي پژوهشي آنها نداريم.

در مركز تحقيقات يك سري مطالعات روزانه صورت مي‌گيرد. مثلا به صورت روزانه و در سطح ملي و استاني سنجش و نظرخواهي صورت مي‌گيرد. نظرات مخاطبان به صورت مجزا ارزيابي و به توليدكنندگان برنامه‌ها ارائه مي‌شود.

در طول هفته حداقل در دو نوبت روي كل فيلم و سريال‌هاي پخش شده تلويزيون كار تحقيقاتي صورت مي‌گيرد. تحقيقات به صورت موضوعي هم انجام مي‌شوند. مثلا بازخوردهاي يك سلسله برنامه مستندي كه مستمر پخش شده، ارزيابي مي‌شود.

براي برنامه‌هاي خاص علاوه بر نظرسنجي‌هايي كه به مرور انجام مي‌شوند، پس از پخش سريال نظر سنجي كامل هم صورت مي‌گيرد.

در هر صورت بازخورد نظرات مخاطبان به صورت هفتگي به توليدكنندگان مي‌رسد. آنهايي كه به صورت زنده برنامه روي آنتن مي‌فرستند، مي‌توانند برنامه‌شان را به مرور زمان اصلاح كنند. آنهايي كه كارشان را قبلا توليد كرده‌اند، همزمان با پخش از نظرات مردم آگاه مي‌شوند.

بعضا نظرات جوانان را در رابطه با يك موضوع خاص مثل ارزش‌هاي جامعه مي‌سنجيم.

تا به حال درباره ازدواج، اميد و آگاهي نظرسنجي كرده‌ايم. نظر كودكان را درباره اثر تربيتي مدارس دريافت كرده‌ايم. الان در رابطه با هدفمند كردن يارانه‌ها و اصلاح الگوي مصرف در حال نظرسنجي هستيم.

يكي از تنگناها اين است كه موضوع رسانه در دانشگاه‌هاي ما خوب جا نيفتاده است. به تبعش تحقيقات بين رشته‌اي در ايران رشد كافي نكرده است. ما محققين كمي داريم كه درباره رسانه بتوانند تحقيقات بنيادين خوبي انجام بدهند. به اين دليل كه اين رشته‌ها در كشور ما جوان هستند. ضمن اين كه تحقيقات بين رشته‌اي، هنوز خوب براي دانشجويان تعريف نشده‌اند. مثلا در حوزه دين رسانه، فقط مركز تحقيقات قم و دانشگاه قم دارد كار تحقيقاتي مي‌كند.

مگر اينها چقدر در طول سال مي‌توانند فعال باشند؟ پس به اين دليل كه اين رشته‌ها جوان هستند و محققان كمي داريم، در اين حوزه ما دچار مشكل هستيم و نياز به افراد بيشتري داريم كه بيايند و تحقيقات بين رشته‌اي داشته باشند. در رابطه با رسانه و جامعه، رسانه و خانواده، رسانه و دين و مسائل مختلف ديگر بايد تحقيق و پژوهش انجام شود.

سطح بودجه‌هاي پژوهشي بايد خيلي بالاتر برود. در دنيا براي توليد كارهاي نمايشي و مستند شايد بيشتر از توليد خود كار، بودجه‌هاي تحقيقاتي بگذارند.

سازمان صدا و سيما بودجه خوبي براي توليد پژوهش مي‌گذارد، اما بعضا آن بودجه با هزينه‌اي كه براي توليد برنامه صرف مي‌شود قرابت و همخواني ندارد. بايد براي تحقيقات بودجه بيشتري تعريف شود. آنتن تلويزيون به هزاران دقيقه توليد نياز دارد و نمي‌تواند متوقف شود.

در بحث تحقيقات خود توليدكنندگان برنامه‌ها خيلي نقش دارند. آنها به خاطر عجله و كثرت برنامه‌هاي در دست تهيه ممكن است كمتر از يافته‌هاي پژوهشي استفاده كنند.

برنامه‌سازان فكر مي‌كنند آن چيزي كه در وجود خودشان دارند كافي است و همان را تبديل به نوشته مي‌كنند. آنها نمي‌آيند ببينند كه آيا مركز تحقيقات در اين رابطه كاري انجام داده يا خير. برنامه‌سازي نياز به زمان دارد. برخي تهيه‌كننده‌ها دم‌دستي متني را مي‌نويسند و نوشته‌اي را سرهم مي‌كنند و دست به توليد مي‌زنند.

در نظرسنجي‌ها معمولا ما به مردم مراجعه مي‌كنيم. ممكن است بعضي از مخاطبان نخواهند نظرشان را بيان كنند. معمولا مردم زياد خودسانسوري مي‌كنند. وقتي در خانه‌شان مراجعه مي‌كني، ممكن است وقت و حوصله نداشته باشند به همه سوالات پاسخ بدهند. بعضا حق با مردم است، چون بعضي از پرسشنامه‌هاي ما طولاني هستند و پاسخ دادن به آنها وقت گير است.

بعضي از مردم فكر مي‌كنند ما دنبال تفتيش عقايد هستيم. تصورشان اين است كه از روي پلاك خانه نامشان را پيدا مي‌كنيم.

پرسشگران ما سنگ صبور مردم هستند. مخاطبان معمولا مشكلات ديگرشان را هم به آنها مي‌گويند، اما در مجموع در بخش نظرسنجي مشكلات كمتري داريم. مردم معمولا همكاري خوبي با ما دارند. در طول شبانه‌روز پرسشگران ما حدود 2800 پرسشنامه را پر مي‌كنند.

سايت نظرسنجي تلفني ما هم 25 نفر اپراتور دارد كه دائم در حال گرفتن نظرات مردم هستند. ما پرسشگرانمان را آموزش مي‌دهيم. در طرحي كه به زودي كار خواهد شد از فناوري روز استفاده مي‌كنيم و نتايج نظرسنجي را به صورت آنلاين ارائه مي‌دهيم.

مركز تحقيقات صدا و سيما با هيچ مركز تحقيقاتي در كشور قابل مقايسه نيست. تعداد تحقيقاتي كه ما انجام مي‌دهيم خيلي زياد است. هيچ مركزي در ايران به صورت روزانه نظرسنجي نمي‌كند. اين حجم كار به اين خاطر است كه همكاران برنامه‌ساز ما به نتايج اين نظرسنجي‌ها نياز دارند.

عمده كاري كه بايد انجام دهيم در تحقيقات بنيادي است. دانشگاه‌ها بايد به ما كمك كنند تا اين رشته تقويت شود. اساتيد ما بايد در موضوعات بين رشته‌اي تحقيق كنند. در كشور ما روي موضوعات دين و رسانه خيلي كار نشده، چون اين دو حوزه قبلا با هم خيلي كاري نداشته‌اند. بعد از انقلاب اسلامي اين دو تا پيوند خوردند.

دانشگاه‌هاي رشته ارتباطات و رشته‌هاي فيلمسازي همواره از هم جدا بوده‌اند. اينها بازيگر و كارگردان تربيت كرده‌اند و آنها هم محقق و روزنامه‌نگار. بين اين دو رشته بايد پل‌هايي زده شود.

تحقيقات بنيادي ما بيشتر مي‌تواند روي برنامه‌ها تاثير بگذارد.

در حال حاضر در مركز تحقيقات قم داريم فيلمنامه ديني توليد مي‌كنيم. كساني كه در حوزه دين و رسانه فارغ‌التحصيل شده‌اند، قلم به دست مي‌گيرند و مي‌نويسند. يكي دو سال است كه اين كار را شروع كرده‌ايم. اين رشته‌ها در ايران خيلي جوان هستند.

منابعي كه در دانشگاه‌ها تدريس مي‌شوند بايد منابع روز باشند تا نيازهاي بخش تحقيق رسانه‌اي را پاسخ دهند. چند وقت است كه همه دارند اين بحث را تكرار مي‌كنند. دانش دانشگاه‌هاي ما به روز نيست. خود اين رشته‌ها در كشور ما جوان هستند. مسلما تحقيق در سطوح كارشناسي ارشد و دكترا محقق مي‌شود. در اين سطوح خروجي دانشگاه‌ها به حدي نيست كه جوابگوي نيازهاي رسانه ملي باشد. از طرف ديگر نيازهاي تحقيقي راديو و تلويزيون خيلي زياد است. ضمن اين كه خروجي پايان‌نامه‌هاي دانشگاه خيلي با مسائل روز رسانه منطبق نيست. پايان‌نامه‌هايي نوشته مي‌شوند كه نياز رسانه ملي نيستند. اميدواريم با بيشتر شدن فارغ‌التحصيلان دكتراي ارتباطات تعداد تحقيق‌ها هم زيادتر شود.

ما بودجه‌هاي تحقيقاتي داريم كه از پايان‌نامه‌هاي دانشگاهي حمايت مي‌كند. الان در دانشگاه‌ها تحقيقات خوبي انجام مي‌شود، اما در مجموع نسبت به نياز رسانه عقب هستيم. همچنين نوع دروسي كه در دانشگاه ارائه مي‌شود ممكن است با نيازهاي بومي ما هماهنگ نباشد.

البته غير از دانشجويان رشته ارتباطات اجتماعي، دانشجويان جامعه‌شناسي و روان‌شناسي هم كارهاي تحقيقاتي خوبي در حوزه رسانه انجام مي‌دهند. اين كار بايد خيلي وسيع‌تر شود. چون هم رسانه ملي رشد روز افزون دارد و هم رقباي رسانه‌اي ما خيلي زياد هستند. كارهاي تحقيقاتي ما بايد همسان با ميزان خروجي تلويزيون شود.

ما دو مركز تحقيقاتي داريم؛ يكي مركز تحقيقات صدا و سيما كه قوي‌ترين مركز تحقيقاتي داخل كشور است. موضوعات و اولويت‌هاي اين مركز به صورت سالانه مشخص مي‌شود. كساني كه در اين موضوعات كار كنند مبالغ مشخصي را دريافت مي‌كنند. ضمن اين كه در ترجمه و تاليف به آنها كمك مي‌شود.

مركز پژوهش‌هاي اسلامي قم هم از پايان‌نامه‌هايي كه در حوزه دين و رسانه باشد حمايت مي‌كند.

مسوولان آن جا الزامي ندارند كه محقق حتما دانشگاهي باشد. حوزوي‌ها و محققين غيردانشگاهي هم مي‌توانند در اين حوزه كار كنند.

صدا و سيما خودش در شهرهاي تهران و قم دو دانشكده دارد. اين دانشكده‌ها خودشان هم دچار بعضي از اين نقيصه‌ها هستند كه دارند آهسته آهسته آن را برطرف مي‌كنند. روند آموزش يك روند كند است. اين جور نيست كه همين امروز بگوييد اين كار بايد بشود و بشود. دانشجو و استاد بايد مستمر آموزش ببينند. فقط ما نيستيم كه به لحاظ علمي داريم در طول زمان پيشرفت مي‌كنيم. اين اتفاق در كل دنيا رخ مي‌دهد. امروزش با ديروز تفاوت دارد. ما هم روز به روز جلو رفته‌ايم. رشته‌هاي جديد راه افتاده و در آنها كار علمي شده است.

رسانه ملي مدام دارد توليد برنامه مي‌كند. صدا و سيما يك دانشگاه عمومي است كه نياز به همه رشته‌ها دارد.

در دنيا اين رشته‌ها پاسخگوي روند پيشرفت رسانه در دنيا نيستند. در تمام دنيا اين اشكال وجود دارد. شما فكر نكنيد در انگليس يا جاهاي ديگر دوره‌هاي دكتراي زيادي ايجاد شده و آنها به وفور دانشجو توليد مي‌كنند. خود رسانه روند تكنولوژيك‌اش خيلي سريع است. از اين طرف هم آموزش‌هاي دانشگاهي خيلي آن سرعت را برنمي‌تابد. پس به طور طبيعي برنامه‌هاي رسانه‌ها عمومي مي‌شود و عمقي نمي‌شود. خيلي‌ها مي‌گويند رسانه قرار نيست در جامعه كار عميق بكند. كارش روي سطوح رويي جامعه است. رسانه جنبه‌هاي آموزشي و تفريحي دارد. حتي در جنبه‌هاي تفريحي‌اش هم قوي‌تر از جنبه‌هاي ديگر به صورت غيرمستقيم آموزش مي‌دهد. طبيعي است كه رسانه بايد از همه علوم بهره بگيرد.

شدت پيشرفت و تحول رسانه در دنيا همپاي تحول علوم نيست. در كشور ما چون رسانه تلويزيون متعلق به ما نبوده هنوز به اندازه كافي برون‌داد دانشگاهي براي تحقيق نداريم.

تازه چند سال است كه دكتراي رسانه در ايران ايجاد شده است. اين دانشگاه‌ها چهار پنج دوره دكترا گرفته‌اند. اين دانشجويان تا فارغ‌التحصيل شوند چند سال طول مي‌كشد.

ما بايد روش‌ها و سرفصل‌هاي آموزشي‌مان را در رشته ارتباطات اجتماعي به روز كنيم. اين سرفصل‌ها بايد مطابق با فرهنگ خودمان بومي شوند.

از اين بابت همه دانشگاه‌هاي ما دچار اشكال هستند. شيوه‌هاي جذب دانشجو را بايد اصلاح كنيم. طبيعي است كه كنكور روش مناسبي براي جذب دانشجو در اين رشته نيست. يك نفر ممكن است شم هنري قوي داشته باشد، اما رياضي و فيزيك‌اش خوب نباشد. اين فرد نمي‌تواند در كنكور هنر موفق شود.

احسان رحيم‌زاده 
گروه راديو وتلويزيون